جواهر لعل نهرو: میراث آزادی، دموکراسی و عدم‌تعهد در هند مدرن
جواهر نعل نهرو: «مردان بزرگ همچون چراغ و مشعلی هستند که خود را می‌سوزانند و نابود می‌کنند تا به دیگران روشنی ببخشند.»
راز پایداری رهبری نهرو: ترکیب فلسفه گاندی، مبارزه بدون خشونت و دموکراسی بزرگ آسیا
وجود ماهاتما گاندی و اندیشه‌های او، در پرورش و تحول فکری جواهر نعل نهرو نقش مهمی داشت مخصوصاً روش مبارزه همراه با عدم خشونت او و پیوند عمیقش با توده‌های مردم که در جریان حوادث سال‌های پس از جنگ جهانی اول گسترش می‌یافت. فعالیت اجتماعی و سیاسی جواهر نعل نهرو او را هر روز بیشتر با فقر و بدبختی ترسناک دهقانان هند، با محرومیت‌های مردم هم‌وطنش و با فشارها و ستم‌های شدید که از طرف استعمار انگلستان بر هند تحمیل می‌شد آشنا می‌ساخت و شرکت او در مبارزات ملی صورتی جدی‌تر و فعال‌تر پیدا می‌کرد.
بدین‌گونه بود که جواهر نعل نهرو نخستین‌بار در اوایل سال ۱۹۲۳ به زندان فرستاده شد و ازآن‌پس هم در طول سال‌های مبارزه برای آزادی هند به‌دفعات به زندان رفت و مجموعاً بیش از ۱۰ سال عمر خود را در زندان‌ها گذراند. فعالیت و مبارزات صادقانه جواهر نعل نهرو، همراه با شایستگی‌ها و فداکاری‌هایش، او را در نهضت کنگره روز بروز جلو می‌راند به‌طوری‌که به‌زودی به دبیرکلی سازمان کنگره ملی هند و چندی بعد هم به ریاست این سازمان انتخاب شد.
جواهر نعل نهرو با پیوستن به نهضت مردم هند و همراه با ماهاتما گاندی و دیگر سران کنگره ملی توانست هند را به استقلال و پیروزی برساند و سپس در مدت ۱۷ سال نخست‌وزیری و زمامداری خود، هندی استوار را بنیان نهاد که در جهان مقامی ارجمند و ممتاز به دست آورد.
ازنظر تمایلات سیاسی، جواهر نعل نهرو مردی بود مترقی که به عدالت اجتماعی و سوسیالیسم علاقه داشت و تلاش می‌کرد هند را از راه‌های خاص متناسب با سوابق، محیط، مقتضیات و سنت‌های خودش به‌پیش براند و آینده بهتری برای وطنش بسازد. نهرو برای فرد انسان، شخصیت، حیثیت انسانی و جامعه بشری احترامی فوق‌العاده قائل بود و به همین دلیل در عین علاقه مندی به سوسیالیسم به دموکراسی نیز اعتقاد داشت و هند را به‌صورت بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین دموکراسی جهان درآورد به‌طوری‌که او را «معمار دموکراسی در آسیا» لقب دادند.
جواهر نعل نهرو یکی از نویسندگان و فیلسوفان ممتاز هند بود به‌طوری‌که بسیاری از دوستداران ادبیات، افسوس می‌خوردند که او نخست‌وزیر شده و تمام‌وقتش را به سیاست گذرانده است. وگرنه می‌توانست در دنیای ادبیات مقام برجسته و والاتری داشته باشد. کتاب‌ها و مقالات متعدد و سخنرانی‌های فراوانش که منتخب آنها در چندین جلد نشر یافته، مجموعه‌هایی گران‌بهاست که ارزش ادبی، فلسفی و اجتماعی بسیار دارد.
جواهر نعل نهرو در دوره‌های متعدد زندان‌هایش، باوجود محدودیت‌ها تعداد بسیار زیادی کتاب خواند و سه کتاب معروف نوشت. کتاب‌های «نگاهی به تاریخ جهان» و «زندگی من» و «کشف هند» که مشهورترین آثار او هستند. همه محصول دوره‌هایی است که وی در زندان به سر می‌برد. معروف است که در دوران سه سال زندان در زمان جنگ دوم جهانی در «دژ احمدنگر» حدود یک هزار جلد کتاب خواند و کتاب بزرگ و معروف «کشف هند» را در مدت کوتاه پنج ماه نوشت.
جواهر نعل نهرو آثار خود را به زبان انگلیسی می‌نوشت و نثر او نمونه‌ای از نوشته‌های سلیس و زیبا و فصیح انگلیسی است. سخنرانی‌های جواهر نعل نهرو معمولاً به زبان انگلیسی بود و آنگاه که برای توده‌های مردم هند سخن می‌گفت به زبان هندی یا اردو حرف می‌زد. جواهر نعل نهرو به زبان فرانسه هم آشنا بود و حرف می‌زد و در دوران یکی از زندان‌هایش به مطالعه زبان آلمانی پرداخت همچنان که در دوران آخرین زندانش، آموختن زبان فارسی را نیز آغاز کرد.
ازلحاظ مذهبی جواهر نعل نهرو مردی بود آزاده و روشنفکر، و به‌دور از تمامِ تعصبات معتقد بود که تمام مذاهب برای به‌وجودآوردن زندگی بهتر بوده‌اند و همه یک حقیقت را تعلیم می‌دهند و بنابراین باید به همه ادیان و مذاهب احترام گذاشت. هرچند جواهر نعل نهرو در یک خانواده برهمن هندو متولد شد که طبقه روحانی جامعه هندوست، اما شخصاً بستگی خاص مذهبی نداشت و تمام مذاهب را برابر و محترم می‌شمرد و با بسیاری از سران مسلمانان هند و مخصوصاًدوستی و همکاری بسیار نزدیک و صمیمانه داشت.
طرز تفکر او نسبت به مذهب و عدم وابستگی دینی نهرو، حتی در وصیت‌نامه‌اش آشکارا بیان شده است. در دوران پس از استقلال هند و به‌عنوان نخست‌وزیر این کشور بزرگ و باستانی، نهرو بازهم به سفرهای بسیار در داخل و خارج هند پرداخت. از ژاپن، چین، اندونزی در شرق دور تا کانادا و ایالات متحده آمریکا در غرب دور به کشورهای مختلف جهان رفت و در همه‌جا مورداحترام بود؛ و از بسیاری از معروف‌ترین دانشگاه‌های جهان به دریافت درجه دکترای افتخاری نائل شد.
نهرو شخصاً ریاست دانشگاه جهانی «ویشوابهاراتی» در «شانتی نپکتیان» (کانون آرامش و صلح) را که توسط شاعر و فیلسوف بزرگ هند تأسیس‌شده بود عهده‌دار بود. خانم ایندیرا گاندی دختر نهرو در اوایل جوانی مدتی در همین دانشگاه تحصیل کرد. هواداری از نهضت‌های ضد استعماری، صلح‌خواهی و استقلال‌طلبی همیشه از اصول هدف‌های سیاسی او بود و از همین رو به‌عنوان یک قهرمان استقلال و صلح در سراسر جهان شهرت و محبوبیت یافت. نهرو از بنیان‌گذاران اصلی نهضت عدم تعهد
جواهر نعل نهرو احساس می‌کرد که جنگ چیزی اجتناب‌ناپذیر و صلح امری غیرعملی نیست. او سیاست عدم پیوستگی را دنبال می‌کرد. معنی این حرف چیست؟ مفهوم این امر آن نیست که ما نسبت به هیچ‌چیز تعهدی نداریم. ما انزواطلب نیستیم؛ بلکه ما نمی‌خواهیم به تصادمات، اختلافات، رقابت‌ها و برتری‌جویی‌هایی که قدرت‌های بزرگ دارند بپیوندیم. ازاین‌رو او می‌کوشید که راه شفافی در پیش گیرد تا نیروی شایسته‌ای برای قضاوت مستقلانه و اقدام مستقلانه داشته باشد و دنباله‌رو اردوگاه یک گروه خاصنباشد.
جواهر نعل نهرو: «هیچ فردی بدون آنکه تعلق به جامعه بشری را در خود بپروراند به کمال نمی‌رسد.»
جواهر نعل نهرو به شکلی بی‌نظیر بزرگ‌ترین چهره تاریخ هند پس از ماهاتما گاندی است. مردی با نیروی پر تحرک و پویا، قدرت فکری، روحی و تصور عمیق و گسترده. به همه این‌ها یک حساسیت ظریف و زنانه نسبت به محیط را نیز بی افزاید. او تمام استعدادهای سرشار و گوناگونش را سخاوتمندانه و بی‌دریغ در راه هدف عالی آزادی انسان صرف کرد.
در حوادث عمده ملی و بین‌المللی دوران خودش شرکت داشت؛ و در همه آنها عالی‌ترین سطوح و موازین روش‌های انسانی و عمومی را حفظ می‌کرد. جواهر نعل نهرو احساس فراوانی از تاریخ داشت. او نه‌تنها به گذشته نگاه می‌کرد؛ بلکه به آینده هم می‌نگریست. همین امر به او تصوری می‌بخشید که بدون آن عظمت راستین ممکن نیست. در مجمع قانون اساسی هند گفت: چه ما مردان و زنان سرنوشت‌ساز باشیم و چه نباشیم، هند سرزمین سرنوشت است. تمدن‌ها وقتی زنده و محفوظ می‌مانند که ارزش‌های آنها در اندیشه‌های مردم همواره از نو احیاء گردد و زنده بماند.
ارزش‌های اصلی تمدن هند آزادی روح، اندیشه‌های انسانی و یگانگی جامعه بشری است. جواهر نعل نهرو اساساً آزاده بود. این آزادی امری است که با اندیشه و دل آدمی بستگی دارد. اگر اندیشه محدود، تنگ، دل‌سخت و تیره باشد آزادی هم وجود نخواهد داشت ولو چیزهای دیگری داشته باشیم. هیچ فردی بدون آنکه تعلق به جامعه بشری را در خود بپروراند به کمال نمی‌رسد.
ما بیش از هر چیز و بیش از آنکه هندی یا چینی، آمریکایی یا روسی، مسیحی یا یهودی باشیم، انسان هستیم. ازاین‌رو هرگز در هیچ لحظه‌ای از زندگی شخصی، انسانی نمی‌تواند بگوید من انسانی کامل هستم و به کمال رسیده‌ام، ما هرگز کامل نیستیم. همواره چیزهای تازه و بیشتری هست که فرامی‌رسد و این بیشتر حساب ناپذیر و ناسنجیده است.
قرن‌ها پیش افلاطون به ما گفته است: «جریمه‌ای که مردان نیک به‌خاطر شرکت‌نکردن در حکومت می‌پردازند آنست که باید زیر حکومت مردان بد زندگی کنند.» جواهر نعل نهرو می‌خواست همواره آینده‌نگر باشد و همیشه در فکر و رؤیای آن بود که هندی نو بر اساس آزادی همه مردم و برابری امکانات برای همه افراد بنا کند.
جواهر نعل نهرو تلاش می‌کرد که در مسائل سیاسی، اصول اخلاقی را بکار بسته و با آن منطبق سازد. تحت رهبری او، هند در عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد، در کره، غزه و کنگو، نقش و سهم عمده‌ای به عهده گرفت. همه او را به‌عنوان پیشوای ملل غیرمتعهد و تازه به استقلال رسیده جهان می‌پذیرفتند.
جواهر نعل نهرو می‌کوشید که از تقسیم جهان به دو اردوگاه متخاصم جلوگیری کند. سیاست عدم تعهد به معنی بی‌تفاوتی اخلاقی نیست. بلکه به معنی آنست که هرقدر هم آزاده یا خشمگین باشیم درها را برای مذاکره و گفتگو باز نگاه داریم. نیروهای بزرگ باید بیاموزند که با یکدیگر در صلح زندگی کنند و همکاری دوستانه داشته باشند.
جواهر لعل نهرو به ما آموخت که شجاع، باشهامت و بی‌باک باشیم؛ و می‌گفت: «من از آینده هراسی ندارم. من در اندیشه خود ترس و بیمی ندارم، من نمی‌ترسم هرچند هم که هند ازنظر نظامی در وضع فوق‌العاده نیرومندی نیست. من از بزرگی قدرت‌های بزرگ، از ارتش‌هایشان، از نیروهای دریائی‌شان و بمب‌هایشان ترسی ندارم.»
این درسی است که استاد من، به من آموخته است. ما به‌صورت مردمی غیرمسلح در برابر یک کشور بزرگ و یک امپراتوری نیرومند ایستادیم. در این مبارزه از ما هواداری می‌شد و ما نیرومندتر می‌شدیم؛ زیرا در تمام این دوران تصمیم داشتیم به بدی و نادرستی تسلیم نشویم… من فکر می‌کنم که اگر ما ترس را از خویش برانیم و اگر به خود اعتماد داریم باید به‌جای توسل به خشونت زبانی، خشونت اقدام و سرانجام توسل به جنگ، مخاطره اطمینان‌کردن به دیگران را بپذیریم و من فکر می‌کنم می‌ارزد که چنین خطر و ریسکی را به عهده
جواهر نعل نهرو خواسته بود که پس از مرگش اگر کسی بخواهد از او یاد کند به‌خاطر آورد که «او مردی بود که با تمام جان و دلش هند و مردم هند را دوست می‌داشت و مردم هند نیز متقابلاً تمام محبت قلبی‌شان را سخاوتمندانه به او ارزانی
جواهر نعل نهرو: «من از آینده هراسی ندارم. من در اندیشه خود ترس و بیمی ندارم، من نمی‌ترسم هرچند هم که هند ازنظر نظامی در وضع فوق‌العاده نیرومندی نیست. من از بزرگی قدرت‌های بزرگ، از ارتش‌هایشان، از نیروهای دریائی‌شان و بمب‌هایشان ترسی ندارم.»
مبارزه و مسیر زندگی؛ کوه‌نوردی ذهنی با آموزه‌های نهرو
معمولاً کوه‌ها تا وقتی دور هستند، بالارفتن از آنها و صعود بر قله‌هایشان به نظر آسان می‌رسند و انسان را به‌سوی خویش فرامی‌خوانند؛ اما وقتی‌که شخصی به آنها نزدیک می‌شود، مشکلات و سختی‌ها پدیدار می‌گردد و هر چه بیشتر به بالای آن رفته شود حرکت دشوارتر و خسته‌کننده‌تر می‌شود و قله‌ها بیشتر به درون ابرها رفته و از نظرها مخفی می‌شوند؛ اما بالارفتن هم به‌خودی‌خود باارزش است و لذت و رضایت خاطر را همراه دارد. راه زندگی نیز چنین است.
شاید من هم (جواهر لعل نهرو) باوجود منتهای فروتنی خود بتوانم آخرین کلمات سقراط بزرگ را درباره خود تکرار کنم که گفت: «من نمی‌دانم که مرگ چیست شاید هم چیز خوبی باشد و من از آن باکی ندارم؛ اما می‌دانم که درهرحال انکار گذشته چیز بسیار بدی است و من طبعاً آنچه را که ممکن است خوب باشد بر آنچه مسلماً بد است ترجیح می‌دهم.»
سال‌ها از عمر خود را در زندان صرف کردم! درحالی‌که تنها در زندان‌ها نشسته و سرگرم افکار خود بوده‌ام، چقدر فصول مختلف سال‌ها را دیده‌ام که هر یک در دنبال دیگری به آغوش فراموشی رفته‌اند! چه ماه‌ها که تماشاگر افزایش و کاهش ماه آسمانی و حرکت پرشکوه و تغییرناپذیر ستارگان در مسیر همیشگی‌شان بوده‌ام!
چقدر از روزهای جوانی‌ام که در اینجا مدفون شده‌اند و گاهی می‌بینم که ارواح این روزهای مرده برمی‌خیزند از گورهای خود بیرون می‌آیند و خاطرات حساس و زنده‌ای را با خود همراه می‌آورند و در گوش من به نجوا می‌گویند: «زندگی گذشته‌ات چه ارزشی داشته است؟»
من درباره جواب این سؤال هیچ شکی ندارم. اگر به من فرصت داده شود که یک‌بار دیگر زندگی را از نو شروع کنم و اطلاعات و تجربیات کنونی را هم داشته باشم، بدون شک سعی خواهم کرد بسیاری از چیزها را در زندگی شخصی تغییر دهم، کوشش خواهم کرد در بسیاری موارد آنچه را قبلاً انجام داده‌ام را اصلاح کنم، اما در تصمیمات بزرگی که درباره مسائل عمومی و اجتماعی گرفته‌ام هیچ‌چیز را تغییر نخواهم داد.
البته من نمی‌توانم در آنها تغییر بدهم؛ زیرا خیلی نیرومندتر از خود من بوده‌اند و نیرویی که خارج از کنترل و اراده خودم بوده است مرا به اتخاذ چنان تصمیماتی
مهاتما گاندی: «جواهر لعل نهرو همچون بلوری پاک، صاف و شفاف است در فراسوی هرگونه شک و گمان، اعتماد انگیز و اطمینان‌بخش است، دلاور، جسور و بی‌باک است و سرنوشت ملت در دست او مطمئن و روشن خواهد بود…»
دروس رهبری از جواهر نعل نهرو (قابل‌اجرا در قرن بیست و یکم)
- رهبری بینایی و ملت‌سازی
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو چشم‌انداز ملی روشنی از یک هند مدرن و مستقل مبتنی بر سکولاریسم، دموکراسی و توسعه اقتصادی برنامه‌ریزی‌شده را بیان کرد. در قرن بیست و یکم، رهبران برای هدایت سازمان‌ها و جوامع خود به یک دیدگاه روشن نیاز دارند.
* مثال: تعهد وی برای ساختن یک هند غیرمتعهد در زمینه جنگ سرد، چشم‌انداز روشنی را برای جایگاه کشور در جهان نشان داد.
۲. تعهد به ارزش‌های دموکراتیک
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو یک مؤمن سرسخت در دموکراسی بود و تلاش‌های صمیمانه‌ای برای ایجاد یک سیستم پارلمانی قوی در هند انجام داد. رهبران امروز باید بدانند که نقش آنها خدمت به نمایندگان خود و حمایت از اصول دموکراتیک است.
* مثال: تلاش‌های وی برای اطمینان از مطبوعات آزاد، قوه قضاییه مستقل و انتخابات منظم برای ایجاد حاکمیت دموکراتیک بسیار مهم بود.
۳. تأکید بر آموزش و پیشرفت علمی
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو تشخیص داد که آموزش و پیشرفت علمی برای توسعه و سعادت هند بسیار مهم است. رهبران باید آموزش‌وپرورش و پرورش فرهنگ نوآوری و تحقیقات را در قرن بیست و یکم تقویت کنند.
* مثال: تأسیس مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی مانند انستیتوی فناوری هند (IITS) و انستیتوی علوم پزشکی All India (AIIMS).
۴. سکولاریسم و شمول
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو یک طرف‌دار سرسخت سکولاریسم بود و معتقد بود که همه شهروندان، صرف‌نظر از دین، باید به طور یکسان رفتار شوند. رهبران باید برای جوامع فراگیر تلاش کنند که صداهای متنوعی در آن شنیده و ارزش‌گذاری می‌شود.
* مثال: تلاش‌های وی برای ایجاد یک چارچوب حقوقی سکولار و ترویج تحمل مذهبی.
۵. صبر و اقناع
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو به دلیل توانایی خود در ایجاد اجماع و ترغیب دیگران از طریق استدلال‌های استدلال شناخته شده بود. رهبران باید ارتباط برقرار کنند و از صبر و منطق برای تأثیرگذاری بر مردم استفاده کنند.
* مثال: تلاش‌های وی برای ایجاد اجماع برای تصویب قانون اساسی هند.
۶. احترام به تنوع و کثرت‌گرایی
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو عمیقاً متعهد به ایده هند متحد و متنوع بود. رهبران باید درک کنند که قدرت از احترام به اختلافات و ایجاد جوامع فراگیر ناشی می‌شود.
* مثال: دیدگاه وی برای هند به‌عنوان یک ملت متنوع و فراگیر، منعکس‌کننده فرهنگ‌ها، زبان‌ها و مذاهب بسیاری است.
۷. تعهد به عدم تعهد و صلح بین‌المللی
* درس‌آموخته رهبری: جواهر نعل نهرو طرف‌دار اصلی عدم تراز بود و از سیاست بی‌طرفی در طول جنگ سرد حمایت می‌کرد. رهبران باید بر حل‌وفصل مناقشه مسالمت‌آمیز و ترویج همکاری‌های بین‌المللی تمرکز کنند.
* مثال: نقش وی در شکل‌گیری جنبش غیر متعهد .
دروس استراتژیک از جواهر نعل نهرو
- برنامه‌ریزی توسعه اقتصادی
* درس‌آموخته استراتژی: جواهر نعل نهرو با تمرکز بر زیرساخت‌ها، صنعت سنگین و رفاه اجتماعی، سیستم توسعه اقتصادی برنامه‌ریزی‌شده را اجرا کرد. رهبران امروز باید برنامه‌های اقتصادی استراتژیک ایجاد کنند که باعث رشد، پیشرفت اجتماعی و پایداری می‌شود.
* مثال: اجرای برنامه‌های پنج‌ساله وی با هدف رشد اقتصادی برنامه‌ریزی‌شده.
۲. چشم‌انداز بلندمدت
* درس‌آموخته استراتژی: همیشه چشم‌انداز بلندمدتی داشت و بر پایه‌ریزی آینده هند تمرکز داشت. رهبران باید رشد و توسعه پایدار بلندمدت را بر دستاوردهای کوتاه‌مدت اولویت دهند.
* مثال: تمرکز او بر ایجاد نهادهای موردنیاز برای حمایت از یک ملت دموکراتیک شکوفا.
۳. استفاده استراتژیک از قدرت نرم
* درس‌آموخته استراتژی: جواهر نعل نهرو اهمیت قدرت نرم را درک کرد و از میراث‌فرهنگی هند برای ارتقای جایگاه بین‌المللی خود استفاده کرد. رهبران باید به طور استراتژیک از ابزارهای قدرت نرم برای ایجاد روابط استفاده کنند.
* مثال: ترویج فرهنگ و فلسفه هند در صحنه جهانی.
سبک رهبری جواهر نعل نهرو
سبک رهبری نهرو را می‌توان این‌گونه توصیف کرد:
- رؤیایی: او تصور روشنی از نوع هندی که می‌خواست بسازد داشت.
- روشنفکر: متفکر و تحلیل‌گر و با تأکید زیاد بر عقل و منطق بود.
- دموکراتیک: او به ارزش‌ها و نهادهای دموکراتیک متعهد بود.
- متقاعدکننده: از طریق عقل و استدلال‌های مستدل بر مردم تأثیر می‌گذاشت.
- آرمان‌گرا: او با اعتقادش به پتانسیل هند هدایت می‌شد.
رهبرانی با شباهت به سبک جواهر نعل نهرو
- لی کوان یو (سنگاپور): مانند جواهر نعل نهرو ، لی کوآن یو نیز یک رهبر بصیر بود که متعهد به ملت‌سازی و توسعه اقتصاد مدرن بود. هر دو متعهد به پیشرفت بودند و چشم‌انداز روشنی برای آینده داشتند.
- نلسون ماندلا (آفریقای جنوبی): ماندلا نیز مانند جواهر نعل نهرو به دموکراسی، فراگیری و عدالت اجتماعی متعهد بود و برای رسیدن به اهدافش از متقاعدسازی استفاده می‌کرد. هر دو متعهد به آشتی و ساختن جامعه‌ای بهتر برای همه بودند.
- پیر الیوت ترودو (کانادا): جواهر نعل نهرو و هم ترودو روشنفکرانی بودند که درک عمیقی از دموکراسی و ارزش‌های لیبرال داشتند. آنها همچنین بر توسعه استراتژیک بلندمدت تمرکز کردند.
نتیجه‌گیری:
رهبری جواهر لعل نهرو درس‌های ارزشمندی برای قرن بیست و یکم ارائه می‌دهد. تأکید او بر ارزش‌های دموکراتیک، سکولاریسم، آموزش و همکاری بین‌المللی همچنان در دنیای به‌هم‌پیوسته امروزی مهم است. درحالی‌که سیاست‌های او بدون چالش نبود، تعهد او به ساختن یک هند قوی و مترقی الهام‌بخش رهبران در سراسر جهان است. او نشان داد که رهبری رؤیایی، تفکر فکری و برنامه‌ریزی استراتژیک برای رسیدگی به پیچیدگی چالش‌های جهانی امروز ضروری است.
جواهر نعل نهرو: «احتمالاً در زندگی هم خود مبارزه است که به آن ارزش و اعتلا می‌بخشد و نه نتایج نهایی آن. اغلب بسیار سخت است که بدانیم راه صحیح کدام است؛ اما گاهی تشخیص اینکه چه راهی درست نیست آسان‌تر است و اجتناب‌کردن از راه‌های نادرست نیز برای خود ارزشی دارد.»
