میراثهای سمی در رهبری: وقتی قدرت، مسیر نابودی را هموار می‌کند.
لرد اکشن: «قدرت تمایل به فساد دارد، و قدرت مطلق، مطلقاً فاسد می‌سازد.»
آنچه در قسمت هیجدهم سری پادکستهای «جاودانگی در رهبری (Immortality in Leadership)» با عنوان «میراثهای مخرب– تأثیر منفی رهبری سمی» به آن پرداخته شده است:
- مقدمه رهبری سمی – تأثیر منفی رهبری مخرب
بخش اول رهبری سمی: تئوری رهبری سمی و پیامدهای آن
بخش دوم رهبری سمی: نمونههای تاریخی از رهبری سیاسی مخرب
بخش سوم رهبری سمی: نمونههای معاصر در سیاست
بخش چهارم رهبری سمی: رهبری مخرب در کسبوکار و کارآفرینی
نتیجهگیری رهبری سمی
سلام، به قسمت ۶۷ ام پادکست «لیدرشیپ مستری» خوش آمدید، پادکستی که به ارائه استراتژیهای رهبری در قرن ۲۱ ام اختصاص دارد. من حسین علیمحمدی میزبان شما در پادکست امروز خواهم بود. و خوشحالم که امروز به موضوع «میراثهای مخرب – تأثیر منفی رهبری سمی» خواهیم پرداخت.
در دنیایی که اخبار دیروز، به‌سرعت فراموش می‌شوند، و رهبران یکی پس از دیگری از حافظه جمعی عبور می‌کنند، این سؤال باقی می‌ماند: چه چیزی رهبری را جاودانه می‌کند؟ در این اپیزود، به دنیای تأثیرات ماندگار، ارزش‌های پایدار، نوآوری بی‌انتها، و تحول اجتماعی پا می‌گذاریم. نه برای‌آنکه فقط تاریخ را مرور کنیم، بلکه برای اینکه بدانیم ما، شما، چگونه می‌توانیم رهبری کنیم… برای همیشه.
پادکست میراثهای مخرب – تأثیر منفی رهبری سمی
مقدمه میراثهای مخرب – تأثیر منفی رهبری سمی
در این فصل از کتاب جاودانگی در رهبری، ما از سطح تصمیم‌گیری عبور کرده و به عمق میراث رهبران می‌پردازیم — آنچه پس از ما باقی می‌ماند، برای سال‌ها، دهه‌ها، و شاید قرن‌ها.
در این فصل، به جای آنکه از شکوه جاودانگی بگوییم، از تاریکی میراثهای مخرب سخن خواهیم گفت. از رهبرانی که اثرشان ماندگار شد، اما نه به خاطر اینکه الهام‌بخش بودند — بلکه به خاطر اینکه جامعه‌شان را نابود، اعتماد را فرسوده، و چشم‌اندازهای آینده را ویران کردند.
در این اپیزود، می‌خواهیم با هم بررسی کنیم که:
- چگونه رهبری بدون اخلاق، منجر به میراث‌هایی سمی می‌شود؟
- چه ویژگی‌هایی در شخصیت رهبران، این مسیر را تسریع می‌کند؟
- از چه نشانه‌هایی باید در خود و دیگران آگاه باشیم؟
- و مهم‌تر از همه: چگونه می‌توان با آگاهی، تواضع و شفافیت، از تبدیل‌شدن به یک میراث سمی جلوگیری کرد؟
در ادامه، از مثال‌های تاریخی و معاصر در رهبری سیاسی، رهبری کارآفرینی و رهبری تجاری بهره خواهیم گرفت. با ما همراه باشید.
هانا آرنت: «موضوع ایدئال حکومت توتالیتر، نه نازی‌های متعهد یا کمونیست‌های مصمم، بلکه انسان‌هایی هستند که تمایز میان حقیقت و کذب برایشان بی‌معنی شده است.»
بخش اول رهبری سمی: تئوری رهبری سمی و پیامدهای آن
پس از بررسی جنبه‌های مختلف «نفس رهبر»، خودافسانه‌سازی و چگونگی تأثیر آن بر رفتار رهبر و اطرافیان، و نیز استفاده از میراث رهبران، اکنون به روی دیگر سکه می‌پردازیم: رهبری سمی (Toxic Leadership). رهبری سمی اغلب نتیجه‌ی نهایی و مخرب همان «نفس رهبر» کنترل نشده و تمرکز بیش از حد بر خود و تصویر شخصی به جای تأثیر واقعی است.
۱. تعریف علمی رهبری سمی:
⦁ رهبری سمی به رفتارهای رهبری اطلاق می‌شود که به طور سیستماتیک به زیردستان، سازمان، یا جامعه آسیب می‌رساند. این شامل سوء استفاده از قدرت، رفتار مخرب و ایجاد محیط کاری/اجتماعی ناسالم است.
⦁ این تعریف فراتر از صرفاً «رهبری ناکارآمد» است. رهبری سمی فعالانه و عمدی یا غیرعمدی (ناشی از ویژگی‌های شخصیتی) باعث ضرر و زیان می‌شود.
۲. ویژگی‌های روان‌شناختی رهبران سمی:
⦁ رهبران سمی اغلب دارای ویژگی‌های شخصیتی هستند که در «سه‌گانه تاریک» (Dark Triad) یا «چهارگانه تاریک» (Dark Tetrad) روان‌شناسی نهفته است:
⦁ خودشیفتگی (Narcissism): حس عظمت، نیاز شدید به تحسین، فقدان همدلی، باور به برتری خود، استثمارگری. (این ویژگی مستقیماً با تمرکز بر خود و تصویر شخصی در ارتباط است).
⦁ ماکیاولیسم (Machiavellianism): تمایل به دستکاری و فریب دیگران برای رسیدن به اهداف شخصی، دیدگاه بدبینانه نسبت به انسان‌ها، تمرکز بر منافع خود.
⦁ سایکوپاتی – روان‌پریشی (Psychopathy): بی‌عاطفگی، تکانشگری، بی‌مسئولیتی، فقدان پشیمانی یا عذاب وجدان، جذابیت سطحی.
⦁ سادیسم (Sadism – در چهارگانه تاریک): تمایل به لذت بردن از وارد کردن درد و رنج به دیگران (روانی یا فیزیکی).
⦁ سایر ویژگی‌ها می‌توانند شامل بی‌کفایتی (در جنبه‌های خاص رهبری)، تحمیل‌گری، انعطاف‌ناپذیری، پارانویا (سوء ظن بیش از حد) و ناتوانی در پذیرش انتقاد باشند.
۳. معرفی مدل «سه بعد رهبری سمی» (Padilla, Hogan & Kaiser):
مدل پادیلا، هوگان و کایزر (معمولاً به عنوان «مثلث سمی» رهبری شناخته می‌شود، هرچند می‌توان آن را به ابعاد بیشتری گسترش داد) توضیح می‌دهد که رهبری سمی نه تنها به خود رهبر، بلکه به پیروان و محیط نیز بستگی دارد. بیایید ابعاد اصلی مؤثر در این پدیده را بشناسیم:
- رهبران مخرب (Destructive Leaders): این بُعد به رفتارها و ویژگی‌های خود رهبر سمی اشاره دارد. رفتارهایی مانند سوء استفاده، ارعاب، تحقیر، دروغگویی، سرقت اعتبار، و تصمیم‌گیری‌های خودخواهانه و غیرمسئولانه. ویژگی‌هایی مانند خودشیفتگی، ماکیاولیسم و سایکوپاتی در این دسته قرار می‌گیرند.
- پیروان مستعد (Susceptible Followers): رهبری سمی نیاز به پیروانی دارد که به دلایل مختلفی آن را می‌پذیرند یا حتی آن را تقویت می‌کنند. این پیروان می‌توانند دو دسته باشند:
⦁ همکاران هم‌دست (Conformers): کسانی که از روی نیاز (مثلاً برای امنیت شغلی یا پیشرفت)، ترس (از تنبیه) یا باور (اولیه یا القایی) از رهبر سمی حمایت می‌کنند. (این همان نقشی است که حلقه‌ی نزدیک در ساخت فرقه شخصیت ایفا می‌کند).
⦁ همکاران تبانی‌گر (Colluders): کسانی که خود نیز دارای جاه‌طلبی‌های تاریک هستند و فعالانه با رهبر سمی همکاری می‌کنند تا منافع شخصی خود را تأمین کنند.
- محیط‌های مساعد (Conducive Environments): برخی شرایط سازمانی یا اجتماعی، ظهور و شکوفایی رهبری سمی را تسهیل می‌کنند. این محیط‌ها شامل:
⦁ بی‌ثباتی: دوره‌های تغییرات سریع، بحران‌ها یا عدم اطمینان می‌تواند باعث شود افراد به دنبال رهبران «قوی» باشند، حتی اگر سمی باشند.
⦁ فقدان مکانیسم‌های کنترل و تعادل: نبود نظارت مؤثر، پاسخگویی ضعیف، هیئت مدیره‌های ضعیف یا نهادهای مستقل ناکارآمد، به رهبر سمی اجازه می‌دهد بدون مانع عمل کند.
⦁ فرهنگ سازمانی یا اجتماعی نامناسب: فرهنگی که به تملق، سکوت در برابر سوء استفاده، یا پرستش شخصیت رهبر پاداش می‌دهد، بستر مناسبی برای رهبری سمی فراهم می‌کند.
⦁ محیط اطلاعاتی کنترل شده: جایی که اطلاعات به طور گزینشی فیلتر می‌شوند و انتقاد سرکوب می‌شود. (دقیقاً همان کاری که حلقه‌ی نزدیک برای رهبر خودمحور انجام می‌دهد).
⦁ نیاز عمومی به امنیت یا قهرمان: در زمان‌های ترس یا ناامنی، جامعه ممکن است به دنبال رهبر «قهرمانی» باشد که وعده حل مشکلات را می‌دهد، و این نیاز می‌تواند توسط رهبران سمی استثمار شود.
۴. اثرات بر سازمان، جامعه، نسل‌ها:
⦁ بر سازمان: کاهش اعتماد کارکنان، فرسایش اخلاقی، کاهش بهره‌وری و نوآوری، افزایش استرس و فرسودگی شغلی، افزایش جابجایی کارکنان، آسیب به اعتبار سازمان، و در موارد شدید، شکست یا فروپاشی سازمان.
⦁ بر جامعه: فرسایش نهادهای دموکراتیک، افزایش قطبی‌شدن سیاسی، نقض حقوق بشر، فساد گسترده، آسیب به سرمایه اجتماعی (اعتماد بین افراد و نهادها)، رکود اقتصادی، و ترویج فرهنگ ترس و بی‌تفاوتی.
⦁ بر نسل‌ها: ایجاد آسیب‌های روانی در افرادی که مستقیماً تحت رهبری سمی قرار داشته‌اند، عادی‌سازی رفتارهای نادرست و سوء استفاده در تعاملات قدرت، دشواری در توسعه رهبران سالم و اخلاقی در آینده، و انتقال الگوهای ناسالم رفتاری به نسل‌های بعدی.
جمع‌بندی این بخش: رهبری سمی نتیجه‌ی ترکیب ویژگی‌های مخرب رهبر (اغلب ناشی از نفس کنترل نشده و تمرکز بر خود)، آمادگی پیروان برای پذیرش آن (ناشی از ترس یا منفعت)، و محیطی است که فقدان کنترل‌ها و فرهنگ نامناسب دارد. این پدیده عواقب ویرانگری برای افراد، سازمان‌ها و در مقیاس بزرگتر برای جوامع و آینده‌ی آن‌ها دارد و نمایانگر نقطه اوج مخرب وسوسه‌ی خودمحوری در رهبران است.
جورج اورول: «رهبران توتالیتر دروغ را به سلاح و تبلیغات را به ابزار خود تبدیل می‌کنند.»
بخش دوم رهبری سمی: نمونههای تاریخی از رهبری سیاسی مخرب
در این بخش، سه رهبر شناخته‌شده قرن بیستم را بررسی می‌کنیم: آدولف هیتلر، ژوزف استالین و نیکلا چائوشسکو. هرچند روش‌ها و ایدئولوژی‌های آن‌ها متفاوت بود، اما همگی نمونه‌هایی از رهبری سمی بودند که میراثی ویرانگر بر جای گذاشتند.
آدولف هیتلر (آلمان نازی، ۱۹۳۳-۱۹۴۵): کاریزما، قوم‌محوری، نابودی اخلاق عمومی
⦁ پیش‌زمینه: هیتلر با استفاده از نارضایتی‌های عمیق پس از جنگ جهانی اول، بحران اقتصادی و یک پیام ملی‌گرایانه و ضد یهودی، توانست قدرت را در آلمان به دست آورد. او با سخنرانی‌های پرشور و توانایی در برانگیختن احساسات، پیروان زیادی جذب کرد.
⦁ کاریزما (Charisma): هیتلر نمونه‌ای از «کاریزمای مخرب» بود. او نه با ارائه راه‌حل‌های منطقی، بلکه با شعارها، وعده‌های پر زرق و برق، و ایجاد یک حس تعلق و غرور کاذب ملی، توده‌ها را مسحور می‌کرد. توانایی او در ارتباط عاطفی با جمعیت و استفاده استادانه از تبلیغات، او را به یک نماد قدرتمند تبدیل کرد. این کاریزما به او اجازه داد تا بدون پرسش و چون و چرا، حمایت بخش عظیمی از جامعه را به دست آورد.
⦁ قوم‌محوری (Völkisch ideology / Ethnic Focus): ایدئولوژی نازیسم بر برتری نژاد «آریایی» و لزوم پاکسازی جامعه از «عناصر نامطلوب»، به خصوص یهودیان، متمرکز بود. این قوم‌محوری افراطی، مبنای سیاست‌های نژادپرستانه، تبعیض، و نهایتاً هولوکاست قرار گرفت. هیتلر با القای این ایده که ملت آلمان قربانی توطئه‌های داخلی و خارجی است و تنها راه نجات در اتحاد نژادی و اطاعت از رهبر تجسم یافته در اوست، حس «ما در برابر آن‌ها» را به شدت تقویت کرد.
⦁ نابودی اخلاق عمومی (Destruction of Public Morality): رهبری هیتلر منجر به فروپاشی تدریجی سیستم‌های اخلاقی و حقوقی در جامعه آلمان شد. با ترویج ایدئولوژی نازیسم و بی‌ارزش کردن جان و کرامت انسانی برای گروه‌های غیرخودی (مانند یهودیان، کولی‌ها، معلولان، همجنس‌گرایان و مخالفان سیاسی)، اطاعت از دستورات رهبر (فهرر) بر هرگونه ملاحظه‌ی اخلاقی یا وجدانی اولویت یافت.
شهروندان عادی تشویق (یا مجبور) به جاسوسی از همسایگان، گزارش دادن مخالفان و مشارکت در نظام سرکوب شدند. بوروکرات‌ها و نظامیان درگیر جنایات هولناک شدند، در حالی که بسیاری از مردم یا سکوت اختیار کردند یا فعالانه همکاری کردند. این نظام، اخلاق فردی را در خدمت یک ایدئولوژی مخرب نابود کرد.
مونتسکیو: «وقتی نقد و انتقاد نباشد، عدالت به تدریج از میان می‌رود.»
۲. ژوزف استالین (اتحاد جماهیر شوروی، ۱۹۲۴-۱۹۵۳): ترس، کنترل، پاکسازی
⦁ پیش‌زمینه: استالین پس از مرگ لنین، با کنار زدن رقبای خود، قدرت را در اتحاد شوروی قبضه کرد و یک رژیم تمامیت‌خواه بر پایه کنترل کامل دولت بر تمام جنبه‌های زندگی ایجاد کرد.
⦁ ترس (Fear): استالین حکمرانی خود را بر پایه‌ی ترس استوار ساخت. پلیس مخفی (مانند NKVD)، شبکه‌های گسترده جاسوسی، و نظام اردوگاه‌های کار اجباری (گولاگ) ابزارهای اصلی او برای ایجاد وحشت بودند. هرگونه انتقاد، مخالفت، یا حتی سوء ظن به وفاداری ناکافی، می‌توانست منجر به دستگیری، شکنجه، محاکمات نمایشی، و اعدام یا حبس طولانی‌مدت شود. ترس از مجازات نه تنها افراد را ساکت می‌کرد، بلکه آن‌ها را مجبور به همکاری و جاسوسی از دوستان و خانواده خود می‌ساخت.
⦁ کنترل (Control): استالین به دنبال کنترل مطلق بود: کنترل بر اقتصاد (برنامه ریزی متمرکز، اشتراکی سازی اجباری)، کنترل بر اطلاعات (رسانه‌های دولتی، سانسور شدید)، کنترل بر فرهنگ و هنر، و کنترل بر ذهن و فکر مردم (تبلیغات ایدئولوژیک مداوم). او حزب کمونیست را به ابزاری برای اجرای اراده‌ی خود تبدیل کرد و هرگونه کانون قدرت مستقل (از جمله ارتش، کلیسا و نهادهای مدنی) را سرکوب کرد.
⦁ پاکسازی (Purges): دوره‌های پاکسازی بزرگ (مانند سال‌های ۱۹۳۶-۱۹۳۸) برجسته‌ترین نماد حکمرانی استالین بودند. در این دوره‌ها، میلیون‌ها نفر از اعضای حزب، افسران نظامی، روشنفکران، دهقانان و شهروندان عادی به اتهامات واهی (اغلب «دشمن خلق» یا «خرابکار») دستگیر، زندانی یا اعدام شدند. هدف این پاکسازی‌ها نه تنها حذف مخالفان واقعی، بلکه ایجاد فضای رعب و وحشت عمومی و اطمینان از وفاداری مطلق و بی‌چون و چرای باقی‌ماندگان بود.
آیزاک آسیموف: «خشونت آخرین پناهگاه افراد ناتوان است.»
۳. نیکلا چائوشسکو (رومانی، ۱۹۶۵-۱۹۸۹): فساد قدرت، سقوط با نفرت
⦁ پیش‌زمینه: چائوشسکو رهبر حزب کمونیست رومانی شد و در ابتدا با سیاست‌های مستقل‌تر نسبت به شوروی محبوبیت نسبی کسب کرد. اما به تدریج به یک دیکتاتور تمامیت‌خواه تبدیل شد.
⦁ فساد قدرت (Corruption of Power): حکمرانی چائوشسکو مترادف با فساد سیستماتیک در بالاترین سطوح بود. او شبکه‌ای از وابستگان و اعضای خانواده‌اش را در پست‌های کلیدی منصوب کرد. ثروت ملی صرف پروژه‌های عظیم و بی‌فایده (مانند کاخ بزرگ پارلمان در بخارست) و نیز تأمین زندگی اشرافی خانواده‌ی حاکم می‌شد، در حالی که مردم عادی با کمبودهای شدید غذا، انرژی و کالاهای اساسی روبرو بودند. قدرت او مطلق و بدون هیچگونه مکانیسم پاسخگویی بود.
⦁ فرقه شخصیت (Cult of Personality) افراطی: فرقه شخصیت چائوشسکو به سطحی گروتسک (مضحک و هولناک) رسید. او و همسرش، النا، به عنوان «نابغه کارپات» و «مادر ملت» ستایش می‌شدند. اشعار و آهنگ‌ها در مدح آن‌ها سروده می‌شد، رسانه‌ها به طور مداوم از آن‌ها تمجید می‌کردند و تاریخ بازنویسی می‌شد تا نقش آن‌ها را برجسته کند. این فرقه شخصیت بیش از حد و بی‌اساس، نمایانگر جدا شدن کامل رهبر از واقعیت بود.
⦁ سقوط با نفرت (Fall with Hatred): رژیم چائوشسکو با یکی از خونین‌ترین فروپاشی‌ها در اروپای شرقی مواجه شد. سرکوب وحشیانه‌ی مخالفان توسط پلیس مخفی (سکیوریتاته)، فقر گسترده، و بی‌اعتنایی آشکار رهبر به رنج مردم، منجر به انباشت نفرت عمیقی در جامعه شد. وقتی اعتراضات مردمی در دسامبر ۱۹۸۹ آغاز شد، این نفرت فوران کرد و رژیم به سرعت سقوط کرد. چائوشسکو و همسرش دستگیر و به سرعت اعدام شدند، نمادی از پایان خشونت‌آمیز یک رهبری سمی.
۴. تحلیل مشترک: چگونه این رهبران میراثی از ویرانی اجتماعی، ترس و بی‌اعتمادی ساختند؟
این سه نمونه، هرچند در بسترها و با روش‌های متفاوت، اشتراکات کلیدی در نحوه ساختن یک میراث مخرب دارند که مستقیماً با پدیده رهبری سمی و «نفس رهبر» کنترل‌نشده مرتبط است:
- تمرکز بر خود به جای ملت/سازمان: در همه این موارد، بقا، قدرت، و تصویر رهبر بر رفاه و زندگی مردم اولویت داشت. پروژه‌ها و سیاست‌ها بیش از آنکه برای بهبود زندگی مردم باشند، برای تثبیت یا بزرگنمایی خود رهبر بودند.
- استفاده از ترس به عنوان ابزار حکمرانی: چه از طریق پلیس مخفی استالین، چه ارعاب‌های گشتاپو هیتلر، یا سکیوریتاته چائوشسکو، ترس ابزار اصلی برای کنترل جمعیت، سرکوب مخالفت و تضمین اطاعت بود. این ترس در ناخودآگاه جمعی جامعه برای دهه‌ها باقی ماند و به بی‌اعتمادی گسترده به نهادها و حتی روابط انسانی منجر شد.
- نابودی سرمایه اجتماعی: این رهبران اعتماد را از بین بردند. اعتماد میان شهروندان (ترس از جاسوسی)، اعتماد به دولت (فساد و دروغ)، و اعتماد به نهادها (کنترل کامل بر قوه قضائیه، رسانه‌ها و غیره). جامعه‌ای که در آن اعتماد از بین رفته باشد، دچار ویرانی اجتماعی می‌شود و بازسازی آن بسیار دشوار است.
- ویرانی اخلاقی: با ترویج ایدئولوژی‌های غیرانسانی (نازیسم)، الزام به اطاعت کورکورانه (استالینیسم) و عادی‌سازی فساد و دروغ (چائوشسکو)، این رهبران بنیان‌های اخلاق عمومی را تخریب کردند. آن‌ها شهروندان را در جنایات نظام خود شریک کردند یا آن‌ها را به سکوت در برابر ظلم وادار ساختند.
- ایجاد بی‌ثباتی بلندمدت: هرچند این رهبران در زمان حیات خود قدرتمند به نظر می‌رسیدند، اما رژیم‌های آن‌ها ناپایدار بود و میراثی از بی‌اعتمادی، اختلافات عمیق اجتماعی (ناشی از پاکسازی‌ها و سرکوب‌ها) و چالش‌های اقتصادی ساختاری بر جای گذاشت که تأثیر آن برای نسل‌ها ادامه داشت.
- نفی واقعیت: همه این رهبران در نهایت از واقعیت جدا شدند، در افسانه‌هایی که برای خود ساخته بودند (یا اطرافیانشان ساخته بودند) غرق شدند. آن‌ها انتقاد را نپذیرفتند و اطلاعات ناخوشایند را فیلتر کردند، که منجر به تصمیم‌گیری‌های فاجعه‌بار شد.
نتیجهگیری این بخش: این نمونههای تاریخی به وضوح نشان می‌دهند که چگونه رهبری سمی، که اغلب ریشه در «نفس رهبر» کنترل‌نشده و وسواس بر قدرت و تصویر شخصی دارد، می‌تواند به سطحی از مخرب بودن برسد که نه تنها در زمان حیات رهبر، بلکه برای دهه‌ها پس از او نیز، میراثی از ویرانی اجتماعی، ترس فراگیر و بی‌اعتمادی عمیق بر جای بگذارد و مانع از رشد سالم جامعه و نهادهای آن شود.
افلاطون: «مام دیکتاتورها در یک چیز مشترکند: ترس از حقیقت»
بخش سوم رهبری سمی: نمونههای معاصر در سیاست
در این بخش، سه رهبر معاصر یا رهبرانی که اخیراً در قدرت بوده‌اند را بررسی می‌کنیم: کیم جونگ اون، بشار اسد. تحلیل این نمونه‌ها به ما امکان می‌دهد تا ببینیم چگونه ویژگی‌ها و پیامدهای رهبری سمی که در بخش قبل روی آن تمرکز کردیم، در دنیای امروز نمایان می‌شود.
۱. کیم جونگ اون(کره شمالی، ۲۰۱۱-تاکنون): انزوای مردم، اقتصاد بسته، کنترل مطلق
- پیش‌زمینه: کیم جونگ اون سومین رهبر از سلسله موروثی کیم در کره شمالی است. او وارث یک نظام تمامیت‌خواه، منزوی و به شدت نظامی‌شده است.
- رهبری سمی و «نفس رهبر»:
⦁ کنترل مطلق و ارعاب: نظام کره شمالی تحت رهبری کیم جونگ اون نمونه‌ای افراطی از کنترل دولتی و استفاده از ترس است. شبکه‌های نظارتی گسترده، مجازات‌های شدید برای کوچکترین نافرمانی، و اردوگاه‌های کار اجباری، همه برای تضمین وفاداری و جلوگیری از هرگونه مخالفت استفاده می‌شوند. این کنترل مطلق ریشه در نیاز رهبر به حفظ قدرت خود و سلسله دارد و به «نفس رهبر» بزرگ شده‌ی او اجازه می‌دهد که بدون هیچ محدودیتی عمل کند.
⦁ فرقه شخصیت افراطی: کیش شخصیت حول کیم جونگ اون (و پیش از او پدر و پدربزرگش) یکی از قوی‌ترین و بی‌اساس‌ترین در جهان است. او به عنوان یک رهبر نابغه و بی‌خطا به تصویر کشیده می‌شود که تنها ناجی ملت در برابر دشمنان خارجی (به خصوص آمریکا) است. این فرقه شخصیت ابزاری کلیدی برای حفظ مشروعیت رژیم و توجیه فقر و سختی‌های مردم است.
⦁ اولویت دادن به رژیم بر مردم: منابع محدود کشور به جای بهبود زندگی مردم، صرف برنامه‌های نظامی و هسته‌ای و حفظ دستگاه سرکوب می‌شود. انزوای بین‌المللی، اگرچه به دلیل سیاست‌های رهبر است، اما به عنوان مبارزه‌ای قهرمانانه در برابر جهان متخاصم به تصویر کشیده می‌شود.
- اثرات میراثی:
⦁ فقر و قحطی مزمن: این نظام اقتصادی بسته و اولویت نظامی‌گری، منجر به فقر و ناامنی غذایی گسترده در میان مردم شده است. این وضعیت فقر میراثی است که بر دوش نسل‌های آینده سنگینی خواهد کرد.
⦁ انزوای عمیق و بی‌اعتمادی: انزوای کشور از جهان و کنترل شدید اطلاعات، مانع از دسترسی مردم به دانش و فرصت‌های خارج از مرزها می‌شود. در داخل، ترس و نظارت مستمر، اعتماد اجتماعی را از بین برده است.
⦁ نظام سیاسی شکننده: هرچند رژیم در ظاهر بسیار قوی است، اما فقدان نهادهای مستقل، وابستگی مطلق به شخص رهبر، و نارضایتی پنهان در میان مردم، آن را در برابر شوک‌های آینده آسیب‌پذیر می‌سازد. میراث او یک کشور فقیر، منزوی و از نظر ساختاری ضعیف است.
۲. بشار اسد(سوریه، ۲۰۰۰-۲۰۲۵): بقای قدرت به قیمت تخریب کشور
- پیش‌زمینه: بشار اسد پس از مرگ پدرش، حافظ اسد، به قدرت رسید. رژیم اسد پیش از جنگ داخلی نیز یک نظام اقتدارگرا بود، اما ابعاد مخرب آن در طول جنگ به اوج رسید.
- رهبری سمی و «نفس رهبر»:
⦁ بی‌توجهی به رنج انسانی: تصمیم اسد برای سرکوب وحشیانه اعتراضات مسالمت‌آمیز در سال ۲۰۱۱، نقطه آغاز جنگ داخلی بود که منجر به کشته شدن صدها هزار نفر، آوارگی میلیون‌ها نفر و ویرانی گسترده کشور شد. اولویت او بر بقای رژیم و شخص خودش، بر هرگونه ملاحظه‌ی انسانی یا ملی غلبه کرد.
⦁ استفاده از خشونت حداکثری: رژیم اسد از تمام ابزارهای ممکن، از جمله حملات شیمیایی، بمباران‌های بی‌رویه مناطق مسکونی و محاصره گرسنگی، برای درهم شکستن مخالفان استفاده کرد. این نشانه‌ای از بی‌ارزش بودن جان انسان‌ها در نگاه رهبر برای حفظ قدرت خود است.
⦁ انکار و توجیه: اسد و رژیمش به طور مداوم مسئولیت فجایع را رد کرده و مخالفان را «تروریست» و «وابسته به خارج» معرفی کرده‌اند. این انکار، بخشی از تلاش برای حفظ وجهه‌ی خود و مشروعیت رژیم است، حتی در میان حامیان.
- اثرات میراثی:
⦁ کشور ویران‌شده: زیرساخت‌ها، شهرها، و بافت اجتماعی سوریه به شدت آسیب دیده‌اند. بازسازی کشور دهه‌ها و شاید قرن‌ها زمان نیاز داشته باشد.
⦁ بحران انسانی بی‌سابقه: آوارگی داخلی و خارجی، فقر، گرسنگی و آسیب‌های روانی گسترده، بر دوش نسل‌های آینده سوریه سنگینی می‌کند.
⦁ تقسیم و قطبی شدن عمیق: جنگ، جامعه سوریه را به شدت قطبی کرده و زخم‌های عمیقی ایجاد کرده است که التیام آن‌ها بسیار دشوار خواهد بود.
۳. ترامپ (تحلیل انتقادی): قطبی‌سازی جامعه، رهبری بر پایه خودمحوری
- پیش‌زمینه: دونالد ترامپ به عنوان یک چهره‌ی غیرسنتی و پوپولیست وارد سیاست شد و در سال ۲۰۱۶ به ریاست جمهوری رسید. سیستم سیاسی آمریکا یک دموکراسی با نهادهای قوی است، اما تحلیل رهبری ترامپ از منظر رهبری سمی بر تأثیرات مخرب رفتارهای او بر این سیستم و جامعه متمرکز است.
- رهبری سمی و «نفس رهبر» (تحلیل انتقادی):
⦁ خودمحوری و نیاز به تحسین: منتقدان اغلب به خودشیفتگی ترامپ، نیاز شدید او به تحسین، ناتوانی در پذیرش انتقاد و تمرکز مداوم بر شخص خودش (و نه بر منافع عمومی) اشاره می‌کنند. این ویژگی‌ها در توئیت‌های او، سخنرانی‌ها و نحوه برخوردش با رسانه‌ها و مخالفان نمایان بود.
⦁ بی‌اعتنایی به هنجارها و نهادها: ترامپ به چالش کشیدن یا بی‌اعتنایی به هنجارها و سنت‌های دموکراتیک (مانند احترام به نتیجه انتخابات، استقلال قوه قضائیه، نقش رسانه‌ها به عنوان ناظر) شهرت داشت. این رفتارها توسط برخی به عنوان تضعیف عمدی نهادهایی دیده می‌شود که برای سلامت یک دموکراسی ضروری هستند.
⦁ قطبی‌سازی و تفرقه: سبک رهبری ترامپ به شدت تفرقه افکنانه بود. او به طور مداوم از زبان «ما در برابر آن‌ها» استفاده می‌کرد، گروه‌های مختلفی را هدف حمله قرار می‌داد و به نظر می‌رسید از ایجاد و تعمیق شکاف‌های اجتماعی و سیاسی لذت می‌برد. این رفتار باعث تشدید قطبی‌سازی در جامعه آمریکا شد.
⦁ ترویج اطلاعات نادرست: استفاده مکرر از عباراتی مانند «اخبار جعلی» و ترویج تئوری‌های توطئه، اعتماد عمومی به منابع اطلاعاتی و حتی فرآیندهای دموکراتیک (مانند انتخابات) را تضعیف کرد.
- اثرات میراثی (پتانسیل یا در حال شکل‌گیری):
⦁ افزایش قطبی‌سازی: میراث اصلی رهبری ترامپ را می‌توان در تشدید بی‌سابقه قطبی‌سازی سیاسی و اجتماعی در آمریکا دید. این امر همکاری، سازش و حکمرانی مؤثر را دشوارتر ساخته است.
⦁ کاهش اعتماد به نهادها: تلاش برای بی‌اعتبار کردن رسانه‌ها، قوه قضائیه، و فرآیندهای انتخاباتی، اعتماد عمومی به این ستون‌های دموکراسی را کاهش داده است. ترمیم این اعتماد زمان‌بر و دشوار خواهد بود.
⦁ تغییر در گفتمان سیاسی: سبک تهاجمی و بی‌پرده ترامپ، استانداردها و انتظارات را برای گفتمان سیاسی تغییر داده و به نظر برخی، سطح نزاع و بی‌احترامی را در فضای عمومی افزایش داده است.
⦁ تأثیر بر حزب جمهوری‌خواه: ترامپ هویت حزب جمهوری‌خواه را به شدت تحت تأثیر قرار داده است و میراث او در مبارزات داخلی و جهت‌گیری‌های آینده حزب قابل مشاهده است.
۴. توجه: تمرکز بر اثرات میراثی، نه صرفاً داوری اخلاقی
تحلیل این نمونه‌ها نشان می‌دهد که چگونه ویژگی‌های رهبری سمی (مانند خودمحوری شدید، بی‌توجهی به هنجارها یا رنج انسانی، استفاده از ترس یا تفرقه) منجر به پیامدهای مخرب بلندمدت می‌شود. در مورد کیم جونگ اون و بشار اسد، اثرات میراثی به شکل ویرانی فیزیکی و اجتماعی، فقر، و از دست رفتن حاکمیت نمایان است.
در مورد ترامپ، این اثرات بیشتر بر ساختارها و نرم‌های دموکراتیک و بافت اجتماعی متمرکز است. هدف این تحلیل، صرفاً متهم کردن این افراد نیست، بلکه درک این موضوع است که چگونه سبک رهبری آن‌ها، که ریشه در همان «نفس رهبر» دارد، در حال شکل‌دهی به آینده‌ی کشورها و جوامعشان به شیوه‌هایی عمیقاً آسیب‌زا و منفی است. میراث آن‌ها، بیش از هر چیز، میراثی از ترس، بی‌اعتمادی، تفرقه و نهادهای تضعیف‌شده است.
پیتر دراکر: ««ستایش بی‌حد و حصر رهبر، نفس انتقاد را می‌خُرد و راه پاسخگوئی را می‌بندد.»
بخش چهارم رهبری سمی: رهبری مخرب در کسبوکار و کارآفرینی
رهبری سمی مختص دنیای سیاست نیست. در فضای کسبوکار، به‌ویژه در استارتاپ‌ها و شرکت‌هایی که رشد سریع دارند، رهبرانی با ویژگی‌های مخرب می‌توانند آسیب‌های جدی به سازمان، کارکنان، سرمایه‌گذاران و حتی کل اکوسیستم وارد کنند.
۱. الیزابت هولمز (ترانوس): رؤیاپردازی بدون صداقت، سقوط اعتماد
- پیش‌زمینه: الیزابت هولمز، بنیان‌گذار شرکت بیوتکنولوژی ترانوس بود که در اوج خود بیش از ۹ میلیارد دلار ارزش داشت. او ادعا می‌کرد فناوری انقلابی توسعه داده است که می‌تواند با تنها چند قطره خون، ده‌ها آزمایش مختلف را انجام دهد. او با کاریزمای بالا و شباهت عمدی به استیو جابز، سرمایه‌گذاران و رسانه‌ها را مجذوب خود کرد.
- رهبری سمی و «نفس رهبر»:
⦁ اولویت دادن به تصویر بر واقعیت: هولمز بیش از آنکه بر توسعه واقعی فناوری تمرکز کند، بر ساختن یک روایت جذاب و قانع‌کننده برای سرمایه‌گذاران و عموم متمرکز بود. او واقعیت‌های تلخ فنی و علمی را پنهان می‌کرد و گزارش‌های نادرست ارائه می‌داد. این نشانه‌ای کلاسیک از «نفس رهبر» خودمحور است که تصویر و داستان شخصی را بر حقیقت و مسئولیت‌پذیری ترجیح می‌دهد.
⦁ عدم صداقت و فریب‌کاری: هسته اصلی مشکل ترانوس، دروغ و فریب‌کاری سیستماتیک بود. هولمز نه تنها سرمایه‌گذاران را گمراه می‌کرد، بلکه کارکنان خود را نیز تحت فشار قرار می‌داد تا مشکلات را پنهان کنند و کسانی را که حقیقت را بیان می‌کردند، ساکت یا اخراج می‌کرد. این فقدان اخلاق در رهبری، منجر به فساد در تمام سطوح سازمان شد.
⦁ فرهنگ ترس و کنترل: هولمز و شریکش، سانی بالوانی، فرهنگی از ترس و نظارت در ترانوس ایجاد کرده بودند. کارکنان اجازه نداشتند با یکدیگر صحبت کنند، از آن‌ها خواسته می‌شد قراردادهای عدم افشای گسترده امضا کنند و کسانی که سؤال می‌پرسیدند یا نگرانی‌های علمی/اخلاقی ابراز می‌کردند، به شدت مورد حمله قرار می‌گرفتند. این محیط سمی، مانع از کشف زودهنگام مشکلات واقعی شد.
- اثرات میراثی:
⦁ نابودی شرکت و از دست رفتن سرمایه‌ها: ترانوس در نهایت افشا و ورشکست شد. میلیاردها دلار از سرمایه سرمایه‌گذاران از دست رفت.
⦁ سقوط اعتماد در اکوسیستم استارتاپی: پرونده ترانوس به اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاران به استارتاپ‌هایی که ادعاهای بزرگ می‌کنند، آسیب جدی وارد کرد و بر لزوم نظارت دقیق‌تر بر شرکت‌های خصوصی تأکید نمود.
⦁ محکومیت جنایی: هولمز به کلاهبرداری از سرمایه‌گذاران متهم و محکوم شد، که نشان‌دهنده عواقب جدی این نوع رهبری است. میراث او نه یک نوآور بزرگ، بلکه یک نماد هشداردهنده از خطرات جاه‌طلبی بدون اخلاق و صداقت است.
وَکلاو هاول: «فرقهٔ شخصیتی، بذر ناامیدی را در دل جامعه می‌پاشد و رشد را متوقف می‌کند.»
۲. آدام نیومن (WeWork): کاریزما بدون کنترل، نابودی ارزش سهام‌داران
- پیش‌زمینه: آدام نیومن، بنیان‌گذار WeWork، شرکتی که فضاهای کاری اشتراکی ارائه می‌داد، با کاریزمای فوق‌العاده، رؤیاهای بزرگ (تغییر جهان، زندگی در مریخ و…) و توانایی در جذب سرمایه، WeWork را به سرعت به یکی از باارزش‌ترین استارتاپ‌های خصوصی جهان تبدیل کرد.
- رهبری سمی و «نفس رهبر»:
⦁ کاریزمای بدون ریل: نیومن دارای کاریزمای بالایی بود که به او اجازه می‌داد سرمایه‌ی هنگفتی جمع‌آوری کند و کارکنان را به دنبال خود بکشد. اما این کاریزما با بلوغ سازمانی و انضباط مالی همراه نبود. او تصمیمات مالی بی‌پروا می‌گرفت و پول شرکت را برای سبک زندگی شخصی یا پروژه‌های نامرتبط و عجیب خرج می‌کرد. این نشان می‌دهد که کاریزما بدون کنترل و پاسخگویی می‌تواند به سرعت به خودمحوری مخرب تبدیل شود.
⦁ خودمعامله‌گری و تضاد منافع: نیومن مبالغ هنگفتی از شرکت به خود پرداخت می‌کرد (مثلاً برای فروش حق استفاده از واژه “We”!)، دارایی‌های شخصی را به شرکت می‌فروخت یا اجاره می‌داد، و در معاملات مالی با شرکت تضاد منافع آشکار داشت. این رفتارها نشان‌دهنده اولویت دادن منافع شخصی بر منافع شرکت و سهام‌داران بود.
⦁ فرهنگ سازمانی عجیب و تا حدی فرقه‌گونه: نیومن تلاش می‌کرد فرهنگ شرکت را حول شخصیت و ایده‌هایش شکل دهد، با رویدادهای بزرگ، شعارهای پرشور و تأکید بر وفاداری شخصی به او. در حالی که برخی این را الهام‌بخش می‌دانستند، دیگران آن را یک فرهنگ سازمانی ناسالم و تا حدی فرقه‌گونه می‌دیدند که سؤال و انتقاد را دشوار می‌کرد.
- اثرات میراثی:
⦁ سقوط ارزش شرکت پیش از IPO: تلاش برای عرضه عمومی سهام WeWork در سال ۲۰۱۹، نقاط ضعف مالی و حکمرانی شرکت را آشکار کرد و منجر به کاهش شدید ارزش آن (از ۴۷ میلیارد دلار به کمتر از ۱۰ میلیارد دلار) شد و عرضه اولیه سهام متوقف گردید.
⦁ از دست رفتن سرمایه و شغل: سرمایه‌گذاران ضرر کردند، و شرکت مجبور به تعدیل نیرو و تعطیلی بخش‌هایی از فعالیت خود شد.
⦁ زیر سؤال رفتن مدل کسبوکار و رهبری: پرونده WeWork بحث‌های جدی را در مورد حکمرانی شرکتی در استارتاپ‌های خصوصی، نقش سرمایه‌گذاران در کنترل بنیان‌گذاران کاریزماتیک، و خطرات رهبری خودمحور و بی‌انضباط برانگیخت. میراث نیومن به عنوان فردی با پتانسیل بالا اما نابودگر ارزش شناخته می‌شود.
جورج برنارد شاو: «اگر هیچ‌کس جرأت نکند حقیقت را به رهبر بگوید، آن فرد در نهایت در توهم زندگی خواهد کرد.»
۳. تراویس کالانیک (Uber): فرهنگ سمی و بی‌اخلاقی سیستمی
- پیش‌زمینه: تراویس کالانیک، یکی از بنیان‌گذاران و مدیرعامل سابق اوبر، شرکتی که صنعت حمل‌ونقل را متحول کرد. او با رویکرد «برد به هر قیمت» و تمایل به نادیده گرفتن مقررات و رقبا، اوبر را به سرعت به یک غول جهانی تبدیل کرد.
- رهبری سمی و «نفس رهبر»:
⦁ فرهنگ «برد به هر قیمت»: کالانیک فرهنگی تهاجمی و رقابتی شدید در اوبر ایجاد کرد. شعار “ما آدمکشیم” (We are tigers) یا “هرج‌ومرج باعث رشد می‌شود” (Chaos breeds opportunity) در میان برخی مدیران رایج بود. این فرهنگ، رفتار غیراخلاقی و حتی غیرقانونی را برای رسیدن به اهداف توجیه می‌کرد.
⦁ نادیده گرفتن اخلاق و هنجارها: تحت رهبری کالانیک، اوبر با اتهامات متعدد در زمینه آزار جنسی و تبعیض در محیط کار، استفاده از نرم‌افزارهای مخفی برای فریب مقامات، سرقت اسرار تجاری از رقبا، و بی‌توجهی به حقوق رانندگان مواجه شد. این نشان‌دهنده اولویت دادن رشد و سود بر اخلاق و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است.
⦁ سبک مدیریت دیکتاتورمآبانه و بی‌توجه به کارکنان: کارکنان سابق اوبر از محیط کاری خصمانه، ساعات کار طولانی و فشار زیاد تحت رهبری کالانیک گلایه داشتند. او در برابر انتقادات داخلی و خارجی مقاومت نشان می‌داد و به نظر می‌رسید رفاه کارکنان اولویت او نیست. این رفتارها نشان‌دهنده جنبه‌های خودمحور و بی‌عاطفه رهبری سمی است.
- اثرات میراثی:
⦁ آسیب به اعتبار و وجهه‌ی شرکت: اوبر با مجموعه‌ای از رسوایی‌ها و اتهامات، اعتبار خود را به شدت خدشه‌دار کرد. ترمیم این وجهه زمان‌بر و دشوار بوده است.
⦁ دعواهای حقوقی و جریمه‌های سنگین: رفتارهای غیراخلاقی منجر به جریمه‌های سنگین، شکایت‌های متعدد و نظارت بیشتر رگولاتوری شد که هزینه‌های مالی و عملیاتی زیادی برای شرکت به همراه داشت.
⦁ تغییرات در رهبری و فرهنگ سازمانی: در نهایت، فشارهای داخلی و خارجی منجر به برکناری کالانیک از سمت مدیرعاملی شد و اوبر مجبور شد برای بازسازی فرهنگ سازمانی و بهبود حکمرانی خود اقدامات جدی انجام دهد. میراث کالانیک یادآور این است که رشد سریع به هر قیمتی، به‌ویژه با نادیده گرفتن اخلاق و فرهنگ سازمانی، پایدار نیست و می‌تواند به نابودی شهرت و آسیب به شرکت منجر شود.
جمع‌بندی این بخش: این نمونه‌ها نشان می‌دهند که چگونه ویژگی‌های رهبری سمی، از جمله خودمحوری افراطی، بی‌توجهی به اخلاق و صداقت، نیاز به تحسین، و استفاده از ترس یا فشار، می‌تواند در فضای کسبوکار نیز بسیار مخرب باشد. پیامدهای آن شامل از دست رفتن میلیاردها دلار، نابودی شرکت‌ها، آسیب به اعتبار، و ایجاد محیط‌های کاری ناسالم است.
این رهبران، فارغ از دستاوردهای اولیه‌ی خود، میراثی از بی‌اعتمادی، آسیب‌های مالی و چالش‌های فرهنگی بر جای می‌گذارند که بر آینده‌ی سازمان‌ها و افراد تأثیر منفی می‌گذارد. آن‌ها نمونه‌هایی از رهبرانی هستند که «نفس رهبر» کنترل نشده‌شان، نه تنها آن‌ها را به سمت قله‌های موفقیت سوق نداد، بلکه منجر به سقوط و آسیب‌دیدگی شد.
ناشناس: «بذرهای دیکتاتوری با اشک‌های مردم سیراب می‌شوند و میراث سمی را به نسل‌های بعد منتقل می‌کنند.»
نتیجهگیری رهبری سمی
ما در این اپیزود، از دل تاریخ و اقتصاد عبور کردیم؛ از اتاق‌های قدرت تا برج‌های شرکت‌های میلیارد دلاری؛ از سخنرانی‌های کاریزماتیک تا پشت پرده‌های فساد و فریب. با هم دیدیم که همان‌قدر که رهبری می‌تواند به تعالی منتهی شود، می‌تواند به سقوطی سهمگین نیز ختم گردد.
اما پرسش کلیدی ما این است:
ما چه میراثی به‌جای خواهیم گذاشت؟ آیا ساختاری بنا می‌کنیم که مردم را بالا بکشد، یا سیستمی که مردم را له کند؟ آیا در خلوت خود از مسئولیت شانه خالی می‌کنیم و در جلوت لبخند می‌زنیم؟ آیا تیم‌هایمان، جامعه‌مان، فرزندان‌مان روزی خواهند گفت «او رهبر خوبی بود» — یا فقط خواهند گفت «خوشحالیم که رفت»؟
این اپیزود دعوتی بود به خودآگاهی رهبری؛ دعوتی به اینکه قبل از برنامه‌ریزی برای استراتژیهای آینده، قبل از نوشتن بیانیه‌های ماموریت، و قبل از سخنرانی‌های پرشور، در آیینه بایستیم و بپرسیم: آیا من بذر سمی نمی‌کارم؟
اگر بخواهیم جاودانه باشیم — باید انسان بمانیم. قدرت بدون پاسخگویی، رؤیا بدون اخلاق، و پیشرفت بدون وجدان، نسخه‌ای سریع برای میراثهای سمی است. و یادتان باشد: سکوت اطرافیان، همیشه تأیید شما نیست. گاهی نشانه ترس است.
بیایید به رهبرانی تبدیل شویم که حضورشان امید می‌آورد، و نبودشان فقدانی شریف است — نه نفسی راحت.
در پایان، اگر از این اپیزود چیزی به خاطر سپرده‌اید، بگذارید این باشد: «جاودانگی، تنها در یادها نیست — در اثری‌ست که در روح انسان‌ها باقی می‌گذاریم. و آن اثر یا روشنایی‌ست، یا سایه.»
به یاد داشته باشیم: رهبری یعنی هر روز، انتخاب دوباره مسئولیت.
در قسمت شانزدهم این فصل (جاودانگی در رهبری)، ما به موضوع «اخلاق جاودانگی: تعادل بین جاه‌طلبی و مسئولیت‌پذیری» خواهیم پرداخت. من حسین علیمحمدی میزبان شما در پادکست امروز «لیدرشیپ مستری: استراتژیهای رهبری در قرن ۲۱» بودم.
در این فصل، نه‌تنها به تئوری جاودانگی در رهبری می‌پردازیم، بلکه ابزارهای عملی برای ساختن میراثی ماندگار در قرن بیست ویکم را نیز ارائه می‌دهیم. به یاد داشته باشیم، رهبری جاودانه نه در قدرت، بلکه در تأثیر مثبت و پایدار بر جهان نهفته است. جاودانگی در رهبری، سفری است از خودشناسی تا جهان‌سازی.
لطفاً ما را در پلتفرم‌های پادکست مانند کست باکس، شنوتو و یوتیوب دنبال کنید و نظرات خود را با ما در میان بگذارید. همچنین می‌توانید در رسانه‌های اجتماعی با ما ارتباط برقرار کنید.
افلاطون: «بهترین حکمرانی آن است که رهبری تغییرپذیر و پاسخگو باشد، نه تبدیل به یک ایزد.»
آخرین مطالب و پادکستهای جاودانگی در رهبری
