۲. بازسازی ساختار سیاسی و اقتصادی ایران

همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، اکنون به بررسی اولین محور اصلی بحث، یعنی «بازسازی ساختار سیاسی و اقتصادی ایران» در دوران شاه عباس کبیر می‌پردازیم. برای درک عمق و اهمیت اصلاحات او، ابتدا لازم است نگاهی به وضعیت اسف‌بار ایران در آستانه به‌قدرت‌رسیدن وی بیندازیم.

ایران در اواخر قرن دهم هجری (اواخر قرن شانزدهم میلادی)، پس از دوران طولانی حکومت شاه‌تهماسب اول، وارد یک دوره ضعف و بحران داخلی عمیق شده بود. بحران جانشینی، جنگ‌های خونین داخلی میان امرای قدرتمند و خودسر قزلباش، و ضعف و بی‌کفایتی شاهان قبلی یعنی اسماعیل دوم و به‌ویژه محمد خدابنده (پدر شاه‌ عباس که نابینا بود)، کشور را به لبه پرتگاه کشانده بود.

هم‌زمان با این آشفتگی داخلی، تهدیدات خارجی نیز از هر سو ایران را فراگرفته بود. در غرب و شمال غرب، امپراتوری قدرتمند عثمانی بخش‌های وسیعی از خاک ایران، از جمله تبریز، پایتخت سابق، و مناطق مهمی در آذربایجان، قفقاز و غرب ایران را به اشغال خود درآورده بود. در شرق نیز، ازبکان به طور مداوم به خراسان حمله کرده، شهرها را غارت و مردم را قتل‌عام می‌کردند و حتی شهر مقدس مشهد نیز از گزند آنها در امان نمانده بود.

در چنین شرایطی، وضعیت اقتصادی کشور نیز به‌شدت نابسامان بود. ناامنی گسترده در راه‌ها، تجارت داخلی و خارجی را فلج کرده، کشاورزی رو به افول بود و بنیه مالی دولت به‌شدت تضعیف شده بود. در واقع، شاه‌ عباس نوجوان، کشوری ازهم‌گسیخته، تحقیر شده و ورشکسته را به ارث برد.

اما این شاه جوان، با اراده‌ای پولادین و درایتی کم‌نظیر، از همان ابتدای به‌قدرت‌رسیدن، دست به اقدامات جسورانه و بنیادینی برای تثبیت قدرت مرکزی و بازسازی ساختار سیاسی کشور زد:

1. سرکوب امرای نافرمان قزلباش: شاه عباس کبیر به خوبی دریافته بود که قدرت بی‌حد و حصر و خودسری سران قبایل قزلباش، ریشه بسیاری از مشکلات داخلی است. بنابراین، با قاطعیت تمام به تضعیف نفوذ آنها، ایجاد موازنه قدرت، و حتی اعدام یا تبعید سران شورشی و نافرمان پرداخت. او نشان داد که دیگر دوران حکومت ملوک‌الطوایفی امرای قزلباش به سر آمده است.
2. ایجاد نیروی سوم (غلامان خاصه): یکی از هوشمندانه‌ترین اقدامات شاه عباس کبیر، تشکیل ارتشی جدید و کاملاً وفادار به شخص خود، متشکل از غلامان گرجی، چرکسی و ارمنی بود. این نیرو که به «غلامان خاصه» یا «قوللر آغاسی» معروف شد، مستقیماً تحت فرمان شاه بودند و به عنوان وزنه تعادلی قدرتمند در برابر نیروهای سنتی قزلباش عمل می‌کردند. این اقدام، استقلال عمل بیشتری به شاه بخشید.
3. تمرکزگرایی و تقویت دیوان‌سالاری: شاه عباس کبیر تلاش کرد تا با اصلاحات در نظام اداری و افزایش قدرت دیوان‌سالاران تحصیل‌کرده ایرانی (تاجیک)، از نفوذ نظامیان در امور کشوری بکاهد و یک نظام اداری متمرکزتر و کارآمدتر ایجاد کند.
4. سیاست خارجی فعال و هوشمندانه: او در عرصه سیاست خارجی نیز بسیار زیرکانه عملکرد:

    ⦁   ابتدا، برای خریدن زمان و تمرکز بر مشکلات داخلی و جبهه شرق، صلح موقتی را با امپراتوری عثمانی منعقد کرد (عهدنامه استانبول ۱۵۹۰)، هرچند این صلح به قیمت ازدست‌دادن بخش‌هایی از خاک ایران تمام شد.

    ⦁   سپس، با تمام قوا به مقابله با ازبکان پرداخت و موفق شد آنها را از خراسان بیرون رانده و مرزهای شرقی کشور را تثبیت کند. (نبرد رباط پریان در ۱۵۹۸)

    ⦁   و در نهایت، پس از سامان‌دادن به اوضاع داخلی و تقویت ارتش، خود را برای جنگی بزرگ و بازپس‌گیری سرزمین‌های اشغالی از عثمانی‌ها آماده ساخت.

همگام با این اصلاحات سیاسی و نظامی، شاه عباس کبیر توجه ویژه‌ای به بازسازی و رونق اقتصادی کشور معطوف داشت:

1. ایجاد امنیت در راه‌ها: او با سرکوب قاطع راهزنان و ایجاد شبکه گسترده‌ای از کاروانسراهای شاه عباسی (بیش از ۹۹۹ کاروانسرا طبق برخی روایات)، امنیت را به جاده‌های تجاری بازگرداند و سفر و تجارت را تسهیل کرد.
2. توسعه تجارت داخلی و خارجی:

    ⦁   او از بازرگانان ایرانی حمایت ویژه‌ای به عمل آورد.

    ⦁   با ایجاد روابط دیپلماتیک و تجاری با کشورهای اروپایی و کمپانی‌های قدرتمندی چون کمپانی هند شرقی بریتانیا و هلند، بازارهای جدیدی برای کالاهای ایرانی، به‌ویژه ابریشم، گشود.

    ⦁  شاه عباس کبیر تولید و صادرات ابریشم را به یکی از منابع اصلی درآمد دولت تبدیل کرد و حتی تجارت آن را به انحصار دولت درآورد تا از سود سرشار آن برای تقویت بنیه مالی کشور استفاده کند.

3. اصلاحات پولی و مالیاتی: او تلاش کرد با ضرب سکه‌های جدید با عیار و وزن استاندارد (عباسی) و ساماندهی نظام مالیاتی، به اوضاع پولی و مالی کشور سر و سامان بخشد و درآمدهای دولت را افزایش دهد.
4. تشویق صنایع دستی و تولیدات داخلی: شاه عباس کبیر به رونق صنایع دستی مانند قالی‌بافی، پارچه‌بافی، سفالگری و فلزکاری اهمیت زیادی می‌داد و از هنرمندان و صنعتگران حمایت می‌کرد.

در نتیجه این اقدامات همه‌جانبه، ایران در دوران شاه عباس کبیر به‌تدریج از بحران خارج شد، قدرت سیاسی و نظامی خود را بازیافت و پایه‌های یک اقتصاد روبه‌رشد و شکوفا در آن بنا نهاده شد. این‌ها همه زمینه‌ساز تحولات بزرگ‌تری بود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت، از جمله انتقال پایتخت به اصفهان.