۳.  استانبول: ساختن یک پایتخت جهانی

پس از بررسی اهمیت تمدنی فتح قسطنطنیه، اکنون به بخش دوم و بسیار مهم میراث سلطان محمد فاتح می‌پردازیم: تبدیل این شهر فتح‌شده به استانبول، یک پایتخت جهانی و مرکز شکوفایی علم و هنر.

سلطان محمد فاتح، همان‌طور که قبلاً اشاره شد، صرفاً یک فرمانده نظامی نبود. او یک دولتمرد و شهرساز با دیدی بلندمدت و جاه‌طلبی‌های بزرگ برای آینده امپراتوری خود بود. قسطنطنیه، باوجود ویرانی‌های ناشی از محاصره و اهمیت تاریخی‌اش، در نگاه او پتانسیل تبدیل‌شدن به چیزی فراتر از یک شهر فتح‌شده را داشت.

او تصمیمی قاطع گرفت تا این شهر را نه‌تنها بازسازی کند، بلکه آن را به مرکز باشکوه، پررونق و چندفرهنگی امپراتوری عثمانی تبدیل نماید؛ پایتختی که بتواند نماد قدرت، ثروت و فرهنگ این امپراتوری نوظهور باشد.

برای تحقق این چشم‌انداز، سلطان محمد فاتح مجموعه‌ای از سیاست‌های گسترده بازسازی و توسعه استانبول را به اجرا گذاشت:

1. تبدیل ایاصوفیه به مسجد جامع: یکی از اولین و نمادین‌ترین اقدامات او، تبدیل کلیسای جامع ایاصوفیه، بزرگترین کلیسای جهان مسیحیت در آن زمان، به مسجد جامع شهر بود. این اقدام، نشانه‌ای آشکار از تغییر حاکمیت و مرکزیت اسلام در پایتخت جدید بود. با این حال، مهم است که اشاره کنیم او دستور به حفظ بسیاری از ساختارهای اصلی و حتی برخی موزاییک‌های بیزانسی داد (هرچند این موزاییک‌ها بعدها، در دوران‌های بعدی، به تدریج پوشانده یا گچ‌گرفته شدند).
2. ساخت و سازهای عظیم و زیربنایی: فاتح به سرعت برنامه‌های گسترده‌ای را برای ساخت و ساز آغاز کرد:

    ⦁   بنای مجموعه مسجد فاتح (Fatih Külliyesi): این مجموعه عظیم که به نام خود او نام‌گذاری شد، تنها یک مسجد نبود، بلکه یک مرکز شهری اسلامی کامل شامل مسجد جامع، مدارس هشت‌گانه معروف به مدارس ثمانیه (Sahn-ı Seman Medreseleri) که از معتبرترین مراکز آموزشی زمان خود بودند، کتابخانه، بیمارستان (دارالشفا)، کاروان‌سرا، حمام‌عمومی و آشپزخانه عمومی (عمارت) بود. این مجموعه نمادی از تلفیق دین، علم و خدمات اجتماعی بود.

    ⦁   شروع ساخت کاخ توپقاپی: این کاخ باشکوه که برای قرن‌ها مرکز اداری امپراتوری عثمانی و اقامتگاه سلاطین بود، در مکانی استراتژیک با چشم‌اندازی به بسفر و دریای مرمره بنا شد.

    ⦁   توسعه بازارها: بازارهای موجود گسترش یافتند و بازارهای جدیدی مانند بازار بزرگ (کاپالی چارشی) که امروزه نیز یکی از بزرگ‌ترین بازارهای سرپوشیده جهان است، شکل گرفتند و استانبول را به یک مرکز تجاری مهم تبدیل کردند.

    ⦁   ایجاد زیرساخت‌های شهری: توجه ویژه‌ای به بازسازی و توسعه زیرساخت‌های حیاتی شهر مانند شبکه‌های آب‌رسانی، پل‌ها، و جاده‌ها شد تا شهر بتواند جمعیت روبه‌رشد خود را پشتیبانی کند.

3. سیاست‌های تشویق به سکونت و جذب نخبگان: شهری بزرگ بدون جمعیت پویا، بی‌معناست. سلطان محمد فاتح این را به خوبی می‌دانست:

    ⦁   او مردم را از سراسر قلمرو وسیع امپراتوری عثمانی – مسلمانان، مسیحیان و یهودیان – با ارائه امتیازات و تضمین‌هایی، به سکونت در پایتخت جدید تشویق کرد.

    ⦁   او با درایت، به دنبال ایجاد جامعه‌ای چندفرهنگی و چندمذهبی تحت حاکمیت عثمانی بود. این سیاست که بعدها در قالب “نظام ملت” (Millet System) تکامل یافت، به اقلیت‌های دینی اجازه می‌داد تا امور داخلی خود را بر اساس قوانین و سنت‌های خود اداره کنند.

    ⦁   مهم‌تر از آن، او فعالانه به جذب دانشمندان، هنرمندان، صنعتگران و تجار از نقاط مختلف جهان اسلام و حتی اروپا پرداخت. او می‌دانست که برای شکوفایی پایتختش به استعداد و مهارت نیاز دارد.

و این ما را به جنبه دیگری از شخصیت و سیاست‌های فاتح می‌رساند: سرمایه‌گذاری او در علم و هنر.

⦁   سلطان محمد فاتح خود علاقه‌ای عمیق و شخصی به علم و فرهنگ داشت. او به چندین زبان، از جمله ترکی عثمانی، عربی، فارسی، یونانی و لاتین، آشنایی داشت و به مطالعه فلسفه، تاریخ، جغرافیا و علوم طبیعی علاقه‌مند بود. کتابخانه شخصی او مملو از متون ارزشمند بود.

⦁   او دستور به تأسیس کتابخانه‌های بزرگ در مجموعه‌هایی مانند مسجد فاتح داد و از ترجمه متون مهم علمی و فلسفی از یونانی، لاتین و عربی به ترکی عثمانی حمایت کرد.

⦁   او حامی هنرمندان بود. مشهورترین نمونه، دعوت او از نقاش برجسته ونیزی، جنتیله بلینی (Gentile Bellini)، به دربار عثمانی برای کشیدن پرتره‌اش است که نشان‌دهنده گشودگی فرهنگی اوست.

⦁   همان‌طور که اشاره شد، ایجاد مدارس و مراکز آموزشی پیشرفته مانند مدارس ثمانیه، باهدف تربیت کادر علمی، قضایی و اداری برای امپراتوری، یکی از مهم‌ترین اقدامات او در زمینه توسعه علم و دانش بود. این مدارس به مراکز مهمی برای مطالعه علوم دینی و دنیوی تبدیل شدند.

نتیجه تمام این تلاش‌ها و سیاست‌ها چه بود؟

استانبول به‌سرعت از ویرانه‌های یک شهر محاصره‌شده، به یکی از بزرگ‌ترین، پرجمعیت‌ترین، و پویاترین شهرهای جهان در قرن پانزدهم و شانزدهم تبدیل شد. این شهر نه‌تنها پایتخت سیاسی یک امپراتوری پهناور، بلکه به یک مرکز واقعی تجارت بین‌المللی، فرهنگ غنی، علم و دانش، و قدرت نظامی و سیاسی مبدل گشت؛

شهری که شرق و غرب را به هم پیوند می‌داد و نمادی از عصر طلایی امپراتوری عثمانی بود. این دگرگونی شگرف، گواهی بر دیدگاه، اراده و توانایی اجرایی سلطان محمد فاتح بود که فراتر از یک فاتح نظامی، یک معمار تمدن بود.